Open brief: Hernieuwing van onze uitnodiging om de #EvaluatieNu oproep te vervoegen

(Verschenen in Knack op 12 oktober 2022)

Auteurs: Tijl De Bie, Bert De Munck

De auteurs schrijven deze brief in eigen naam.

Beste leden van het SSC (oud-leden van de GEMS),

Beste overheidsadviseurs,

Beste rectoren,

Korte tijd geleden lanceerden we samen met vele andere Belgische wetenschappers #EvaluatieNu (www.EvaluatieNu.be): een oproep tot een onafhankelijke evaluatie van het Belgische Covid-19 beleid, met bijhorende petitie. De bedoeling van #EvaluatieNu was (en is nog steeds) om als wetenschappers aan de overheid het evidente te vragen, namelijk het organiseren van een onafhankelijke en overkoepelende evaluatie. In onze oproeptekst beschrijven we het belang ervan, en we leggen uit waarom de evaluaties die al gebeurd zijn onvoldoende zijn. 

De meer dan 100 initiatiefnemers komen uit alle Belgische universiteiten en uit een ruime waaier aan disciplines, inbegrepen onderzoekers met specifieke expertise in beleidsevaluatie. Er zijn mensen bij met diverse visies op het Covid-19 beleid: sommigen eerder kritisch, maar ook anderen die er zelf aan hebben bijgedragen. Een aantal initiatiefnemers waren bovendien betrokken bij de eerdere evaluaties in onze parlementen. We weten dus waar we het over hebben wanneer we schrijven dat die niet volstaan.

Wat we nog niet vertelden is dat we ook jullie allemaal - voormalige GEMS-leden, rectoren, en heel wat andere overheidsadviseurs - een hartelijke uitnodiging hebben gestuurd om die oproep mee te onderschrijven. Daarbij drukten we de hoop uit dat dit een verbindend initiatief mocht worden. Dit kon (en kan nog steeds) het initiatief worden van álle wetenschappers. Twee rectoren en twee voormalige GEMS-leden antwoordden met een vriendelijke ‘nee’. Een van jullie gaf zelfs aan de tekst te steunen, maar dat liever niet publiekelijk te doen. We toonden begrip, maar zien ook een gemiste kans. Van alle anderen kregen we helemaal geen reactie.

Onze oproep is verwelkomd op lovende commentaren op sociale media, en de petitie werd op korte tijd meer dan 6000 keer ondertekend, ondanks beperkte mediabelangstelling. Toch weerklinkt hier en daar ook gedempte kritiek. In het bijzonder in een interview met drie van jullie, beste rectoren - en evidente pleitbezorgers van het open wetenschappelijk debat -, waarin werd gesuggereerd dat onze oproep vooringenomen, polariserend, of door revanchisme gedreven zou zijn. Dat klopt natuurlijk niet, en wie de tekst leest en de brede lijst initiatiefnemers doorneemt zal dat zelf kunnen vaststellen. Een verwijzing naar de tekst was in het interview echter niet opgenomen.

Dergelijke defensieve reacties geven ons de indruk dat de inzet van #EvaluatieNu misschien niet helemaal duidelijk is. Een evaluatie onder gelijkgezinden over technische kwesties en gericht op voortschrijdend inzicht binnen de bestaande disciplines en dominante netwerken, kunnen niet volstaan. Dat is wat binnen de wetenschappen sowieso gebeurt. Het is wat bijvoorbeeld de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België (KAGB) deed met het symposium “The COVID-crisis 2020-2022, lessons learned”, met weliswaar een eenzijdige selectie aan sprekers en panelleden.

De evaluatie die we met #EvaluatieNu bepleiten moet veel breder gaan. Ze moet gaan over de vraag naar de overkoepelende evenwichten als je ook andere disciplines betrekt, en de vraag hoe de medisch-epidemiologische wetenschappelijke afwegingen zich hebben verhouden tot de politieke, juridische en ethische dimensies. Vanzelfsprekend moet daarbij aandacht zijn voor wat beter kon, maar ook voor wat goed ging. Met ruimte voor twijfel, nuance, en een gezonde dosis bescheidenheid. En met respect voor iedereen die haar of zijn nek heeft uitgestoken.

Dat zo’n evaluatie ongemakkelijke vragen oproept, is evident. Maar laat dat net de reden zijn waarom ze nodig is. De kop in het zand steken riskeert de vele mensen die met dergelijke vragen zitten nog verder te vervreemden, zowel van beleid als van wetenschap. Het zou de polarisatie voeden in plaats van weg te nemen.

Daarom, beste collega’s, vragen we opnieuw: is het moment niet aangebroken om het wetenschappelijk debat te verbreden, zonder angst of rancune? Om onbevangen en onbevooroordeeld terug te blikken, zodat we de toekomst sterker tegemoet kunnen treden? Om de polarisatie die zelfs de wetenschappelijke wereld heeft getroffen te overstijgen? Na een crisis zonder voorgaande zoals de Covid-19 pandemie mag de bevolking een onafhankelijke overkoepelende evaluatie verwachten. Net zoals de bevolking dat mag verwachten voor de andere grote crisissen die we vandaag ondergaan en ons nog te wachten staan.

Met deze open brief hernieuwen we graag onze hartelijke uitnodiging naar jullie toe, om dit samen te bepleiten bij de overheid.

Doen jullie mee?

#EvaluatieNu

Lees hier onze #EvaluatieNu oproep voor een onafhankelijke evaluatie van het Belgische Covid19-beleid.

Als burgers de kwaliteit van overheidsdata moeten bewaken is er iets grondig fout

Auteurs: Thomas Gevaert, Tijl De Bie

(Ook gepubliceerd in De Tijd op 28 juni 2022)

Als overtuigde democraten vinden we de overheid cruciaal. Niet teveel, maar wel voldoende om de maatschappij mee vorm te geven en bescherming te bieden waar nodig. Een overheid die betrouwbaarheid uitstraalt en verdient.

Een voorwaarde voor vertrouwen is echter dat de overheid toegankelijke, genuanceerde én betrouwbare informatie verstrekt - en daar wringt het schoentje nogal eens.

Voorbeelden zijn legio, zowel in België als in het buitenland.

Vorige week gaven de Amerikaanse agentschappen FDA en CDC groen licht om de Pfizer en Moderna vaccins tegen SARS-CoV-2 toe te dienen aan kinderen ouder dan 6 maand en jonger dan 5 jaar. Over de vraag of deze goedkeuring nu wel of niet een goede zaak is kunnen redelijke mensen van mening verschillen (dat geldt ook voor ons - nochtans allebei overtuigd van de enorm belangrijke rol die Covid19-vaccinatie heeft gespeeld bij het beheersen van de pandemie).

Waar echter geen discussie over mag bestaan, is het belang van correctheid en nuance. Zo werd bijvoorbeeld weinig tot niet gecommuniceerd over de beperkte evidentie voor bescherming tegen ernstige ziekte of overlijden bij die leeftijdsgroep, of over het feit dat we voorlopig enkel data hebben in een populatie van kinderen die nog geen Covid19 hebben doorgemaakt. De communicatie van die nuances overlaten aan de media is niet verstandig: ze halen zelden de krantenartikels. Nog schadelijker was dat een centrale data-slide met sterfte door SARS-CoV-2 in die leeftijdscohorte, gebruikt door het CDC tijdens de discussie tot goedkeuring, gewoon fout bleek te zijn. Deze fouten werden gevonden door een burger, en nadien opgepikt door prominente wetenschappers wereldwijd zoals François Balloux en Alasdair Munro.

Vergelijkbare zaken deden zich ook bij ons voor.

De Vlaamse overheid overdreef bijvoorbeeld de voordelen van Covid19-vaccinatie bij 5-11-jarige kinderen en koppelde daar een - naar eigen zeggen - ‘niet-neutrale’ vaccinatiecampagne aan. Als we daar de aanpak in het Verenigd Koninkrijk of de Scandinavische landen naast zetten, merken we tegelijk meer nuance én meer duidelijkheid op, inclusief aandacht voor wat we weten en niet weten.

Drie weken geleden meldden meerdere media (Le Soir, DM, en HLN) dan weer dat uit een studie van Sciensano zou blijken dat 1 op 3 Belgen 6 maanden na besmetting nog kampt met Long Covid symptomen. Navraag leerde ons dat die conclusie geen toets door onafhankelijke wetenschappers had doorstaan. De data en belangrijke details van de studie waren zelfs nog niet publiek beschikbaar. Voorts vertoonde de studie belangrijke methodologische hiaten, zoals het gebruik van zelfrapportering via een online vragenlijst, vage criteria voor Long Covid, een sterke selectiebias (het feit dat mensen die vermoeden dat ze aan Long Covid lijden mogelijk eerder geneigd waren aan de studie deel te nemen dan anderen), en de afwezigheid van een controlegroep.

Andere voorbeelden zijn het zeer traag vrijgeven van ziekenhuisdata of vaccinatiedata in een toegankelijke vorm, en het implementeren van ingrijpende maatregelen zoals mondmaskers bij kinderen zonder solide data.

Frappant is dat het vaak gewone burgers zijn die hier op uitkomen of alternatieven bieden (zoals het vaccinatiedashboard van Joris Vaesen), en niet een zelfregulerende overheid of een kritische media. Het belang van open data kan niet treffender worden geïllustreerd.

Het resultaat van dergelijk hobbelig communicatief parcours kan zijn dat burgers net die wetenschappelijke overheidsinstellingen niet meer gaan vertrouwen. En eroderend vertrouwen is de boemerang die de overheid bij de volgende crisis absoluut niet wil ontvangen.

Een pandemie is een zeldzame stresstest voor de overheid. Vertrouwen is cruciaal. Goede data zijn essentieel om ingrijpend beleid te schragen. In de academische wereld is review van artikels door anonieme onafhankelijke collega’s een standaardpraktijk vooraleer iets in publicatie komt, én worden de onzekerheden steeds uitvoerig besproken. Een overheid en haar onderzoeksinstellingen, die veel meer bandbreedte en invloed hebben dan gelijk welke academische onderzoeksgroep, zouden dezelfde basisprincipes van onafhankelijke wetenschappelijke toetsing en nuance moeten huldigen als ze data de wereld insturen, des te meer als er direct beleid aan gekoppeld wordt. Alleen zo zal de burger volgens ons op lange termijn blijven volgen.

Lentesymposium

Op 23 en 24 maart 2022 organiseerden we het Lentesymposium: een symposium waar beleidsadviseurs en critici op een respectvolle manier met elkaar in debat zijn gegaan rond het Covid19-beleid in de brede zin. Je kan alles herbekijken op de website van het symposium.

https://www.lentesymposium.net/

Welk pandemiebeleid gaan we morgen voeren? Laten we daar nu éindelijk over praten

(Gepubliceerd als opiniebijdrage in De Morgen)

Op 8 maart heeft de regering het “Wetsontwerp betreffende de verplichte vaccinatie tegen COVID-19 van gezondheidszorgbeoefenaars” ingediend, ondertekend door ministers Dermagne, Vandenbroucke, en Clarinval. Als het Wintermanifest nog niet had bestaan, dan was dit wetsontwerp de perfecte aanleiding geweest om het te schrijven. Daarin pleitten meer dan 100 wetenschappers en prominenten voor een breder en diepgaander wetenschappelijk en maatschappelijk debat, en van zo’n debat is in dit wetsontwerp maar weinig te merken.

In de beginfase van de pandemie was een breed en diepgaand debat natuurlijk onmogelijk. De urgentie en onzekerheid waren te groot. Twee jaar na de start van de eerste lockdown gaat deze vlieger echter niet meer op.

Ten eerste stoelt de motivatie in grote mate op een advies van de Académie royale de Médecine de Belgique (ARMB) en de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België (KAGB) van 19 juli 2021. De wetenschappelijke kennis aangaande Covid en Covid-vaccinatie is sindsdien danig geëvolueerd, en niet in die zin dat het nut van een Covid-vaccinatieplicht groter is geworden, ook al blijft de werkzaamheid van vaccinatie tegen ernstige ziekte onbetwistbaar.

Met Omicron, en dankzij de reeds opgebouwde populatie-immuniteit door vaccinatie en door eerdere infecties, is Covid veel minder ernstig geworden: de kans op overlijden in geval van een Omicron-besmetting was ongeveer 40 keer kleiner dan de schatting tijdens de eerste golf, en is nu kleiner dan bij de griep. Tijdens de eerste golf werd de overlijdenskans doorgaans op 1,2 procent geschat, en in een omvangrijke Belgische studie zelfs op 1,5 procent, terwijl dat tijdens de Omicron-golf nog ongeveer 0,03 procent was (uitgaande van de courante aanname dat ongeveer 1 op de 4 Covid-gevallen officieel werd geregistreerd, zie cijfers op het sciensano dashboard). De personeelsuitval in de zorg tijdens de Omicron-golf had dan ook evenveel te maken met de strikte test-, quarantaine- en isolatiecriteria als met ernstige ziekte.

De Omicron-golf heeft ruwweg de helft van de bevolking ook een immuniteitsboost gegeven. Ook al is die wellicht kleiner dan de immuniteitsboost na een derde vaccin of na het doormaken van een vaak ernstigere Delta-infectie, dit geeft ons een extra buffer met het oog op de toekomst.

Bovendien is duidelijk geworden dat vaccinatie transmissie slechts in beperkte mate indijkt, in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht en beweerd. De bescherming tegen infectie lijkt bovendien vrij snel af te nemen. Het wetsontwerp maakt gewag van een “sterke vermindering” van transmissie, maar zwijgt dan ook zedig over wat ‘sterk’ precies betekent.

Tenslotte minimaliseert het wetsontwerp de kwaliteit van immuniteit na infectie in vergelijking met immuniteit na vaccinatie. Hierbij voelt men zich schijnbaar niet gehinderd door wetenschappelijke evidentie voor het tegendeel, zoals een recente en grootschalige CDC-studie in New York en Californië die vond dat de Covid-incidentie tijdens de Delta-golf drie tot vijf keer lager was onder herstelden dan onder dubbel gevaccineerden. Ook de weinige publieke epidemiologische cijfers hierover in België suggereren een minstens vergelijkbare immuniteit tegen Omicron na herstel van een eerdere infectie, in vergelijking met de volledig gevaccineerde populatie, inclusief geboosterden (Zie Epidemiologisch bulletin, Sciensano, p. 21).

Het wetsontwerp laat gelukkig toe om de inwerkingtreding van de vaccinatieverplichting uit te stellen. De regering neemt zich voor daar tijdig nieuw wetenschappelijk advies voor in te winnen. De beslissingsmacht over een eventueel uitstel ligt evenwel uitsluitend bij de regering. Het parlement komt hier niet aan te pas. Qua democratisch gehalte kan dat tellen.

Tot zover mijn eerste punt van kritiek: de gebrekkige virologische, vaccinologische en epidemiologische basis van het wetsontwerp.

Ten tweede is de obligate ‘Regelgevingsimpactanalyse’ van dit wetsontwerp, uitgevoerd onder bevoegdheid van Minister Vandenbroucke (Vooruit), een grap. Als bron voor de impactanalyse staat enkel dit vermeld: “Intuïtieve evaluatie”. Dat leest u goed. Die intuïtieve evaluatie dateert bovendien van 3 november 2021 - een eeuwigheid geleden wat betreft wetenschappelijke kennis rond Covid en Covid-vaccinatie.

Het mag de lezer verheugen dat er luidens deze intuïtieve evaluatie helemaal geen negatieve impact te verwachten is! Niet op vlak van kansarmoedebestrijding (nochtans riskeren ongevaccineerde zorgverstrekkers hun job te verliezen), gelijke kansen en sociale cohesie (ook al is vaccinatieverplichting een polariserend thema, en verschilt de vaccinatiebereidheid sterk naargelang de socio-economische achtergrond), gelijkheid van vrouwen en mannen (er werken nochtans veel meer vrouwen in de zorg dan mannen), of werkgelegenheid (welja: alvast in de zorg zal de werkgelegenheid ongetwijfeld toenemen). Op vlak van gezondheid wordt de impact onverdeeld positief ingeschat. Dat in bepaalde regio’s en ziekenhuizen een belangrijk aantal zorgmedewerkers zullen moeten vervangen worden, wordt zelfs niet vermeld. Pro memorie: heel wat zorgberoepen zijn knelpuntberoepen. Mijn intuïtieve evaluatie zegt dus iets anders.

Wiens intuïtie moet men dan volgen? Als co-auteur van het Wintermanifest ligt mijn antwoord voor de hand: dat moet onderzocht worden. Dit was ook een van mijn voornaamste punten van de hoorzitting in de Kamercommissie rond vaccinatieverplichting op 31 januari: begrijpt men de impact van een Covid-vaccinatieverplichting in de zorg eigenlijk wel? Hoeveel mensen dreigen de zorg te verlaten? Wat zijn de psychosociale gevolgen? Hoeveel mensen gaan hierdoor hun job verliezen, en wat is de impact op ongelijkheid tussen mannen en vrouwen? Gaat men erin slagen de zorg staande te houden, ook waar de vaccinatiebereidheid laag is? Of zullen we hierdoor zorg moeten uitstellen, en hoeveel? Hoe trekken we nieuwe zorgmedewerkers aan om de ongevaccineerden te vervangen, hoelang zal dat duren, en hoeveel zal dat kosten? En natuurlijk: hoe groot is de te verwachten positieve impact op het voorkomen van besmettingen van zorgbehoevende kwetsbare personen?

Als datawetenschapper en betrokken burger kan ik de vragen stellen, de antwoorden heb ik niet. Wat ik wel weet is dat een ernstige kosten-baten analyse van dit wetsontwerp onmogelijk kan gemaakt worden zonder rekening te houden met zowel de laatste stand van de wetenschap aangaande Covid en Covid-vaccinatie, als met een eerlijk en gefundeerd totaalbeeld van de impact.

De nood aan een breder en dieper debat geldt niet alleen voor het vaccinatievraagstuk. Daarom organiseren we op 23 en 24 maart in KVS in Brussel het Lentesymposium: een toekomstgericht symposium rond Covid en pandemiebeleid. Met heel wat protagonisten van de Covid-pandemie en andere experten als sprekers. We zullen het hebben over het totaalplaatje: van psychisch welzijn tot epidemiologie, van jeugd en onderwijs tot juridische aspecten.

Iedereen is welkom. Ook, en misschien zelfs vooral, Minister Vandenbroucke.

Waarom ik mee het initiatief nam voor het COVID Wintermanifest

(Verschenen in DeMorgen op 14 januari 2022.)

In maart 2020 verspreidde het covid-19 virus zich razendsnel in de samenleving. Crisisbeheer was nodig: de besmettingen moesten dalen. Er was geen ruimte voor een langetermijnvisie. Intussen zijn we bijna twee jaar verder; de sprint is een marathon geworden. Dat vraagt een andere aanpak. Je bestrijdt deze pandemie alleen efficiënt mét een langetermijnperspectief.

Het Wintermanifest wil daartoe enkele aanzetten geven, om tot een breder en dieper debat te komen.

• Een beleidsvisie moet verder kijken dan de volgende golf; een structurele voorbereiding op de hele staart van deze pandemie en andere pandemieën is nodig. De horizon reikt ook verder dan deze legislatuur: het pandemiebeleid heeft ook een impact op het welzijn en de ontwikkeling van jongeren en kinderen met nog een heel leven voor zich.
• Dat is niet makkelijk: er zijn veel onzekerheden. Daarom roepen we op tot open debat. Wetenschappers moeten zich veilig en vrij voelen om onderbouwde meningen te uiten, ook wanneer die niet aansluiten bij de visie van de aangestelde experten of overheid . Die experten zijn vakbekwaam en werken hard, maar ruimte voor wetenschappelijk onderbouwde tegenspraak is noodzakelijk, zonder het risico verdacht gemaakt te worden.
• Maatregelen moeten proportioneel zijn: de voordelen moeten opwegen tegen de nadelen.  Dat vraagt een multidisciplinaire aanpak: een maatregel kan voordelen hebben op één vlak (dat van de epidemiologie, bijvoorbeeld), maar nadelen hebben op een ander vlakken (zoals het psychisch welzijn). Of de genomen maatregelen wel proportioneel zijn, kan je alleen inschatten als alle relevante disciplines gelijkwaardig aan bod komen. De bril van de viroloog volstaat niet om deze complexe afwegingen te maken.
• Tijdens de pandemie kwamen politieke grondvesten onder druk te staan; zoals het recht op privacy, op fysieke integriteit, op onderwijs en op spel, de rol van het parlement,... Elk duurzaam crisisbeleid moet zich houden aan o.a. de grondrechten in de Belgische Grondwet, het Europees Verdrag van de Rechten van de mens, en het Verdrag voor de rechten van het kind.
• Tenslotte wegen de effecten van maatregelen niet voor elke groep even zwaar. Kwetsbare groepen hadden het vaak het extra moeilijk, zowel met de ziekte zelf als met de maatregelen. We moeten ons hoeden voor een ongelijke of oneerlijke verdeling van de lasten: tussen socio-economisch zwakkeren en sterkeren (zowel bij ons als wereldwijd), tussen mannen en vrouwen, tussen generaties.

In de tekst staan bedenkingen bij het geleverde beleid. Dat leidde tot enkele felle reacties. Maar de analyse van het verleden is voor ons van ondergeschikt belang. We hadden evengoed een manifest zonder die kritische passages kunnen schrijven, maar ze helpen om helder stellen waarom we bepaalde alternatieven benadrukken. De tekst vertrekt daarbij niet van één absolute visie. Integendeel: meer, open, en vrije discussie om deze pandemie als samenleving zo goed mogelijk door te komen – dat is wat we willen bereiken.

Wintermanifest voor een duurzaam pandemiebeleid

Samen met vele anderen schreef ik mee aan het #Wintermanifest: een pleidooi voor een duurzaam pandemiebeleid. Hier kan je het lezen:

https://open-debat-ouvert.be/nl/wintermanifest-manifestedhiver/